نوشتن شاهنامه

کتاب مفخر شاهنامه یکی از حماسه های ملی ما ایرانیان است. ما ایرانیان باید برای نوشتن شاهنامه مدیون ابوالقاسم فردوسی باشیم. اما حکیم طوس این کتاب را از روی چه الگویی نوشت؟ اصلا چرا این کتاب نوشته شد؟ اولین نویسنده ی آن که بود؟

ما در این متن سعی می کنیم پاسخ نسبتا کاملی به برخی از این سؤالات بدهیم.

۱- الگوی نوشتن شاهنامه از کجا آمد؟

در جواب این سؤال باید گفت که فردوسی، شاهنامه را از روی منابع مکتوب زرتشتی و مزدیسنایی نوشت. البته فردوسی اولین نویسنده ی شاهنامه نبود. بعد از گذر چند سال از حمله ی اعراب به ایران و رواج دین اسلام، عده ای از زرتشتیان ساکن ایران تصمیم گرفتند در یک کتاب با نثر فارسی، تاریخ ایران باستان و دوران قبل از آن (ایران اساطیری) را بنویسند تا ایرانیان مسلمان را از تاریخ گذشتگان خود آگاه کنند. زیرا با حمله ی اعراب، بیشتر آثار مربوطه به تاریخ پادشاهان باستانی ایران از بین رفتند و بیشتر حکمرانان قدیمی ایران (به خصوص هخامنشیان و مادها) فراموش شدند. درواقع این عده از ایرانیان زرتشتی به گونه ای سعی داشتند ایران را به وضعیت دوران باستان بازگردانند (تقریبا همان کاری که فرقه ی حشاشین در زمان سلجوقیان قصد انجام آن را داشتند) اما موفق نشدند این کار را بکنند. اما بعدها پادشاهان ایرانی هم با نویسندگان همکاری کرده و امکانات جمع آوری اطلاعات درمورد وضعیت مردم ایران در عصر باستان را برای نویسندگان فراهم کردند. در زمان سلطان محمود غزنوی، حکیم ابوالقاسم منصور بن حسن فردوسی طوسی مأمور به نوشتن این کتاب تاریخی شد. فردوسی، تاریخ ایران را به صورت شعر یا نظم در کتاب شاهنامه نوشت. جالب است بدانید که اسم کتاب شاهنامه در دوران قبل از حکومت سلطان محمود، خدای نامه بود. اما فردوسی نام آن را به شاهنامه تغییر داد.

۲- نویسندگان شاهنامه قبل از فردوسی چه کسانی بودند؟

اولین نویسنده ی شاهنامه یا همان خدای نامه، "ابومنصور المعمعری" بود که سعی کرد تا تاریخ ایران کهن را در این کتاب بنویسد اما عمرش کفاف نداد و نتوانست شاهنامه را کامل بنویسد. پس از او، "دقیقی طوسی" مشغول تکمیل کردن کتاب شاهنامه شد و در کنار آن، کتاب دیگری بنام "گرشاسب نامه" نوشت که داستان های گرشاسب، پهلوان اساطیری ایران را روایت می کرد. دقیقی به دلیل رفتار و اخلاق بدی که با افراد دولتی داشت، به قتل رسید و پس از او کار نگارش شاهنامه بر عهده ی فردوسی گذاشته شد. فردوسی شاهنامه را در طی ۲۵ سال (یا به قول معروف ۳۰ سال) به نظم درآورد و از سلطان محمود غزنوی قول گرفت تا در ازای نوشتن شاهنامه، هزاران دینار زر پاداش بگیرد اما سلطان محمود به فردوسی به عنوان پاداش مقدار کمی دینار نقره داد و فردوسی حسابی از دست سلطان محمود خشمگین گردید و آن مبلغ را به یک گدا و به یک گرمابه دار داد. سلطان از کار فردوسی به خشم آمد و دستور داد تا او را دستگیر کنند اما فردوسی به طبرستان فرار کرد و شاهنامه را به حاکم طبرستان فروخت و سپس به طوس بازگشت. روایت است که سلطان محمود بعدها از کار خود پشیمان شد و چون با سپاهش برای قدردانی از فردوسی به سمت طوس رفت، هنگامی به دروازه ی طوس رسید که عده ای مشغول حمل کردن تابوت فردوسی بودند تا او را دفن کنند. سلطان محمود از این اتفاق ناراحت شد و مبلغ زیادی به دختر فردوسی به عنوان هدیه فرستاد اما دختر فردوسی آن مبلغ را قبول نکرد و به سلطان بازگرداند. در هنگام دفن جسد فردوسی، مردم طوس که اعتقاد داشتند فردوسی (که مردی شیعه مذهب بود) مردی کافر و نامسلمان است از دفن او در قبرستان جلوگیری کردند و فردوسی در حیاط خانه ی خودش دفن شد. 

۳- چرا نام برخی از شاهان (مانند امپراتوران هخامنشی) در شاهنامه نیامده است؟

در جواب سؤال بالا باید گفت که همانطور که قبلا ذکر شد، با حمله ی اعراب بیشتر آثار مربوط به ایران باستان ویران شدند و از بین رفتند و بسیاری از شاهان باستانی مانند هخامنشیان و مادها به فراموشی سپرده شدند. درضمن باید این را به خاطر داشته باشیم که در اواخر حکمرانی داریوش سوم هخامنشی و با حمله ی اسکندر مقدونی و سلوکیان به ایران، خط یونانی جایگزین خط میخی پارسی باستان شد و تا اواخر حکومت اشکانیان، خط یونانی به عنوان خط رسمی ایرانیان استفاده می شد. اما در زمان ساسانیان، خط پهلوی بوجود آمد و جایگزین خط یونانی شد و با حمله ی اعراب هم ابتدا خط عربی و سپس پارسی دری جای خطوط باستانی را گرفت. در آن زمان هم کسی نبود که درصدد ترجمه ی خطوط باستانی برآید و هرچه اطلاعات درمورد ایران باستان وجود داشت، در منابع مکتوب زرتشتی ذکر شده بود و فردوسی بر اساس همان منابع، شاهنامه را نوشت. در همین چند دهه های اخیر، دانشمندان موفق به ترجمه ی خطوط باستانی شدند و نام هایی چون کوروش و کمبوجیه و داریوش و خشایارشا و... کشف شدند.

امیدوارم از این مطلب خوشتان آمده باشد. حتما نظر بدهید. با تشکر.